Graffiti..,η "τέχνη του δρόμου"

ΣTHN IΣTOPIA για το πώς, πότε και γιατί ξεκίνησαν όλα αυτά που συνιστούν το Graffiti, υπάρχουν πολλά άρθρα, μελέτες και ερμηνείες από διάφορους επιστημονικούς κλάδους (ψυχολογία, κοινωνιολογία, τέχνη) και από καλλιτέχνες του graffiti (writers), οι οποίοι περιγράφουν τις κατηγορίες του (αγνωμικά Graffiti, ερωτικά, χυδαία και σκατολογικά, διανοούμενα, λαϊκής σοφίας κηρύγματα, πολιτικά θρησκευτικά ή κοινωνικά), τα στυλ (styles) που χρησιμοποιούνται κ.λπ.Τα Graffiti επίσης λόγω του ότι καθ' οδόν εμπλουτίστηκαν και με πολλά ζωγραφικά στοιχεία, παρεμβαίνοντας έτσι περισσότερο σε τοίχους, παρά σε βαγόνια των τρένων, συνδέθηκαν και σαν κίνημα με τις δημιουργίες τοιχογραφιών, τα γνωστά murals.Oι ρίζες Graffiti από τον Nunca, στη Bραζιλία. Δεν είναι λίγοι λοιπόν αυτοί που ανιχνεύουν τις ρίζες του Graffiti στις πρώτες απόπειρες των ανθρώπων να αναπαραστήσουν το περιβάλλον τους: στη ζωγραφική των σπηλαίων, στις αναπαραστάσεις ανθρώπων και ζώων στα σπήλαια του Λάσκο ή της Αλταμίρας. Βαβυλώνιοι και Ασσύριοι δίνουν τη συνέχεια με τα χαραγμένα ανάγλυφα πάνω στις πέτρες και οι Κινέζοι με τα σκαλισμένα καύκαλα από χελώνες. Oπως επίσης τα καλλιγραφικά κείμενα του ισλαμικού κόσμου, πάνω στους τοίχους των θρησκευτικών και κοσμικών κτιρίων, τα ανάγλυφα σε πέτρα ή ξύλο των Αζτέκων στην Κεντρική Αμερική, που καλύπτουν αντίστοιχα τους τοίχους των δημοσίων ή εκκλησιαστικών κτιρίων και μνημείων. Ο όρος Τλακουιλόα στους Αζτέκους που σήμαινε να γράφεις ζωγραφίζοντας ή να ζωγραφίζεις γράφοντας, είναι χαρακτηριστικό αυτής της έκφρασης και μας οδηγεί νοητά στη λειτουργία των σημερινών Graffiti.Στην άλλη ήπειρο, στην Αφρική, η τοιχογραφία αποτέλεσε αναπόσπαστο κομμάτι της ζωής και στο πιο μικρό χωριό της αχανούς της έκτασης. Η ζωγραφική στους τοίχους συναγωνίζεται αυτή της διακόσμησης του σώματος και της βαφής των ρούχων. Οι τοίχοι είναι εκτεθειμένοι στη φθορά και ξαναζωγραφίζονται κάθε χρόνο για να αναγγελθεί ένα γεγονός ή μια γιορτή.Πηγαίνοντας ξανά πίσω στην Ευρώπη, στην Αναγέννηση με τα σατιρικά Fresco και τις τέμπερες, πρωτοσυναντάμε τον όρο Sgraffito στην αναγεννησιακή ζωγραφική, για την περιγραφή μιας συγκεκριμένης τεχνικής.Eτσι ανάλογα με τις κοινωνικές ανάγκες της κάθε περιοχής και σε κάθε εποχή, αλλά και την τεχνοτροπία και την εξέλιξη της τεχνολογίας, ο άνθρωπος δημιουργούσε τις τοιχογραφίες, περνώντας μηνύματα και δίνοντας ζωή στο περιβάλλον του.Φτάνουμε στις αρχές του 20ού αιώνα στο 1910 και στις περίφημες τοιχογραφίες του Μεξικού. Εδώ τρεις κύριοι εκπρόσωποι, οι Diego Rivera, Jose Clemente Orozco και David Alvaro Siquerios, χρησιμοποίησαν την τέχνη της τοιχογραφίας για να εκφράσουν το επαναστατικό πνεύμα της εποχής τους. Αυτοί είναι που δημιούργησαν με όσους ακολούθησαν μετά, τη Μεξικανική Σχολή Λαϊκών Eργων1. Δημόσια κτίρια επενδύθηκαν με κοινωνικά μηνύματα και με εικόνες για την ποθούμενη αλλαγή στο Μεξικό, ενώ την ίδια εποχή πολλοί καλλιτέχνες ταξίδεψαν βόρεια στις ΗΠΑ. Εκεί ανέλαβαν τοιχογραφίες επί πληρωμή σε πανεπιστήμια, σε σχολές Καλών Τεχνών ακόμα και στο Rockfeller Center της Νέας Υόρκης. Η απήχηση που είχε το μεξικάνικο graffiti ήταν τέτοια, ώστε με μιμητή τον Thomas Benson δημιουργήθηκε η αμερικανική σχολή της επώνυμης και στιλιζαρισμένης τοιχογραφίας. Πολλοί ήταν αυτοί που ακολούθησαν στις δεκαετίες του '50 και '60, δημιουργώντας τοιχογραφίες για να εκφράσουν τον πολιτικό τους ακτιβισμό, ένα μέσο για να εκφραστεί η φωνή της εκάστοτε μειονότητας.Με τον ίδιο τρόπο η φωνή μιας άλλης μειονότητας βρήκε διέξοδο μέσω μιας άλλης τεχνοτροπίας και ιδεολογίας και τη βοήθεια της τεχνολογίας (των σπρέι και των μαρκαδόρων), στη συνοικία του Bronx στη Νέα Υόρκη. Το graffiti άρχιζε σταδιακά και επώδυνα να σχηματίζει μια καινούργια μορφή, ενταγμένη σε μια νέα κουλτούρα. H μουσική Rap, το όχημα συνείδησης και το πολιτικό εργαλείο της μαύρης κοινωνίας, οι Mc's (dj's) οι σύγχρονοι ρήτορες και ο χορός Break dance, αποτέλεσαν τα στοιχεία αυτής της γιορτής, που μαζί με το Graffiti βαπτίστηκε σαν «Hip Hop».Iχνη στους τοίχουςΜέχρι τη δεκαετία του '70 το Graffiti της Ν. Υόρκης ζει τα πρώτα του βήματα μακριά από τον επίσημο κόσμο της τέχνης. Kάνει την εμφάνισή του με τη μορφή των υπογραφών (tags). Εκατοντάδες νέοι υπέγραφαν το ψευδώνυμό τους στους τοίχους της Νέας Υόρκης, εντάσσοντας αυτήν την κίνηση σε έναν τρόπο ζωής, με τους δικούς της κώδικες συμπεριφοράς και επικοινωνίας. Το tag αποτέλεσε την ταυτότητα του κάθε καλλιτέχνη (writer) και μέχρι σήμερα κάθε writer αρχίζει την καριέρα του με την ανεύρεσή του, αναπτύσσοντας στη συνέχεια το στυλ του.Oσο και αν ψάξει κανείς σε συνεντεύξεις των πρώτων writers αλλά και στα πρώτα βιβλία και βίντεο της εποχής, είναι δύσκολο να λεχθεί πότε ακριβώς ξεκίνησε το Graffiti. Τα tags μπορούμε να τα πρωτοσυναντήσουμε και στα τέλη της δεκαετίας του '60 σε έναν από τους πρώτους -όπως έχει ειπωθεί- writers, τον Kilroy (στρατιώτης στην Ευρώπη και αργότερα στη Ν. Υόρκη συνήθιζε να ζωγραφίζει φιγούρες και τη φράση «Kilroy was here» - «ο Kilroy ήταν εδώ»). Ακόμα και στα τρένα στη δεκαετία του '40, ακόμα και πιο πίσω στις αρχές του αιώνα οι Horos συνήθιζαν να γράφουν τα παρατσούκλια τους στα φορτηγά - τρένα των αμερικανικών σιδηροδρόμων.Αυτό όμως που συνέβη στη Νέα Υόρκη ήταν καινούριο και μη αναμενόμενο. Το Graffiti κατέβηκε στον υπόγειο σιδηρόδρομο και από κει εξελίχθηκε σε συμπαγές κίνημα τέχνης.Οι Savage-Skulls, οι Savage Nomads, οι Seven Immortals και οι Black Spades ήταν μερικές μόνο από τις πιο γνωστές συμμορίες στο Bronx, τα μέλη των οποίων είχαν τη συνήθεια να γράφουν το όνομά τους στους τοίχους της γειτονιάς τους, ορίζοντας και με αυτόν τον τρόπο έναν ασφαλή χώρο και μια ευρεία δημοσιότητα. Με τον χρόνο, αυτή η απλή κίνηση αποτέλεσε πρόκληση για όλους. Eτσι πολλά άτομα ξεκίνησαν τους πειραματισμούς, πρώτα πρώτα, με το πόσα «χτυπήματα-υπογραφές» θα μπορούσαν να πετύχουν. Οι Stitch, TAKI 183, FRANK 207, ήταν λίγοι μόνο από τους πρώτους που ξεκίνησαν. Ο πιο διάσημος όμως writer αυτής της περιόδου και ο πρώτος που η φήμη του ξεπέρασε τα όρια της γειτονιάς του, λόγω της συνέντευξης που του πήρε ένας δημοσιογράφος των «New York Times», ήταν ένας Ελληνοαμερικανός, που υπέγραφε με το ψευδώνυμο «TAKI 183». Ο αριθμός συμβόλιζε τον δρόμο που έμενε ο writer. Graffiti σε τρένο, στη Γαλλία. Τα μέσα ενημέρωσης προσπαθούσαν να βγάλουν μιαν άκρη με την καινούργια μανία της νέας γενιάς. Για τους writers όμως η αναζήτηση τους οδήγησε στο μέσο που θα αποτελούσε την έναρξη της εξέλιξης και του «ανοίγματος» του Graffiti στο ευρύ κοινό. Τα βαγόνια του μετρό. Η περιπέτεια, ο κίνδυνος, η συνωμοσία, η νύχτα, ο συναγωνισμός, η φήμη (να φιγουράρουν τα σχέδιά τους την ημέρα), η αντίδραση στις αντίξοες κοινωνικές συνθήκες, ήταν τα στοιχεία που και σήμερα ακόμη δίνουν το βάπτισμα του πυρός στους writers. Μετά τον TΑΚΙ 183, το 1972 ο Super Cool άλλαξε τελείως τη μορφή των υπογραφών, ζωγραφίζοντας το όνομά του με σπρέι. Τα tags ξεκινώντας από το εσωτερικό των βαγονιών του μετρό, προχώρησαν στο εξωτερικό περίβλημά τους και συμπληρώθηκαν με σχέδια, χαρακτήρες κ.λπ.Δομημένο σχέδιοΜε την πάροδο του χρόνου φάνηκε ότι ήταν αναγκαίο o κάθε writer να αποκτήσει το δικό του στυλ, αυτό που θα τον ξεχώριζε από τους άλλους. Eτσι άρχισαν να πειραματίζονται με διάφορες παραλλαγές στο όνομά τους. Ο «Stay High 149» προκάλεσε ξεχωριστό ενδιαφέρον σε γενιές μετέπειτα writers με τη χρησιμοποίηση της φιγούρας του φωτοστέφανου -the Saint stick- περασμένο στην υπογραφή του, καθώς και το σχέδιο με το τσιγάρο να καπνίζει. Ο Zephyr, ο Johny Crash Matos, οι Fab Five Freddy ο Futura 2000, ο Lee Quinores, o Basquiat (Samo) είναι μερικοί από αυτούς που έδωσαν μια νέα ώθηση. Eτσι υπήρξε μια συνεχής εξέλιξη στο στυλ με το οποίο απεικόνιζε ο κάθε writer το όνομά του. Εφευρέθηκε η τρισδιάστατη απεικόνιση του σχεδίου (3d), το wild style, τα αστέρια, οι σημαίες, οι χαρακτήρες καρτούν, όλα μπήκαν στην υπηρεσία ενός πιο δομημένου σχεδίου.Παράλληλα, εμφανίστηκαν και καλλιτέχνες που επέλεξαν έναν πιο επίσημο δρόμο παρουσίασης αλλά και πώλησης των έργων τους, μέσα από εκθεσιακούς χώρους. Μια κίνηση που στιγματίστηκε από πολλούς writers ως καθαρά εμπορική και μη συμβατή με το ότι το «graffiti γίνεται στον δρόμο». Η πρώτη έκθεση έγινε το 1972 στο City College και η συνέχεια δόθηκε στο East Village, στις γκαλερί Fun, Nature Morte, Grace Mansion και Civillian Warfare. Μέσα από αυτές τις διαδικασίες παρηλάσαν γνωστά ονόματα όπως οι Rhonda Zwillinger, Mike Bildo, Water Robinson, Futura, Seen, Blade, Lee, Dondi, Zephyr. Ανάλογη εξέλιξη είχε και η μουσική ραπ και διάφορες μορφές και τάσεις εμφανίστηκαν όπως το gangsta rap, το electro, το p-funk, το J-funk το jam rap, το boom rap.Eξάπλωση και καταπολέμησηΑπό τη Ν. Υόρκη λοιπόν η τέχνη του graffiti πέρασε τον Ατλαντικό, για να αποκτήσει χιλιάδες οπαδούς και writers σε όλες τις χώρες: από Γερμανία, Γαλλία, Αγγλία, Ολλανδία, Ελβετία μέχρι Τόκιο, Σίδνεϊ κ.λπ. Οι τοίχοι με τα Graffiti, όπως το «Wall of Fame» στην 100ή οδό και στο Park Avenue της Ν. Υόρκης, αποτέλεσαν την έμπνευση για τους νέους όλων των χωρών.Σε όλο αυτό το χρονικό διάστημα, το ευρύ κοινό «συνάντησε» το graffiti μπροστά του και αντιδρούσε άλλοτε με δυσπιστία, άλλοτε με ενθουσιασμό και άλλοτε με αφορισμούς. Ο δρόμος, όμως, γράφει κάθε φορά τη δική του ιστορία.Αρκετοί writers διώχτηκαν ποινικά για την επιλογή τους να ζωγραφίζουν σε δημόσιους και ιδιωτικούς χώρους, μερικοί ακολούθησαν την ποινική οδό, με φυλακίσεις και χρηματικές αποζημιώσεις για φθορά ξένης περιουσίας, κυρίως στις περιπτώσεις βαψίματος βαγονιών σε τρένα. Οι εταιρείες των σιδηροδρομικών δικτύων εφάρμοσαν μέχρι και την τελευταία λέξη της τεχνολογίας (κρυφές κάμερες, αισθητήρες, ψεκαστήρες πανικού, ιδιωτικές εταιρείες security κλπ.), για να αντεπεξέλθουν στην αγάπη των writers για βάψιμο των τρένων. Graffiti στην Πολωνία. Σπάνιες είναι οι περιπτώσεις (όπως αυτή στην Πολωνία) όπου οι εταιρείες για να αποφύγουν το κόστος συντήρησης και φύλαξης, επέτρεψαν το βάψιμο εγκαταλελειμμένων βαγονιών σε writers με άδεια, μια τακτική βέβαια που δεν απέδωσε.Aλλες εταιρείες, δημοτικές επιχειρήσεις και μη, εφαρμόζουν ποικίλες τεχνικές για να καταπολεμήσουν τον εχθρό, με φειγ βολάν, αυτοκόλλητα και παραστάσεις του στυλ «stop graffiti», «graffiti=vandalism». Συστήνουν επίσης επιτροπές πολιτών που ξεβάφουν τα Graffiti από τις επιφάνειες (ανεξάρτητα από το ποιόν του έργου), με αντι-Graffiti προϊόντα κ.λπ.Από την αντίπερα όχθη πολλές πολιτείες, ιδιαίτερα στις ΗΠΑ και στον Καναδά, έχουν εφαρμόσει προγράμματα διάδοσης του Graffiti, ως μια μορφή σύγχρονης τέχνης που μπορεί και ομορφαίνει τις γκρίζες πόλεις. Απευθυνόμενοι σε σχολεία, δημιουργώντας ομάδες εθελοντικής βάσης, όπου παραδίδονται μαθήματα Graffiti με σχέδιο και σπρέι, διανέμοντας φυλλάδια σε ιδιώτες για παραχώρηση επιφανειών προς βάψιμο, προσπαθούν να αποτρέψουν και το παράνομο graffiti, νομιμοποιώντας μια συγκεκριμένη του μορφή.Eτσι το Graffiti απέκτησε τους οπαδούς του και τους εχθρούς του, αυτούς που καταλαβαίνουν την ουσία της παρέμβασής του και αυτούς που δεν θέλουν καν να συνδιαλλαγούν μαζί τους. Στα άρθρα που θα ακολουθήσουν, θα δούμε πώς το graffiti κατάφερε να ξεπεράσει τα στενά όρια του τοπικισμού, πώς άρχισε πλέον να αντιμετωπίζεται και να μελετάται σαν ένα ξεχωριστό κίνημα τέχνης με συγκεκριμένες μεθόδους και τεχνικές με μια δική του ιστορία, αλλά πάνω απ' όλα πώς σήμερα αποτελεί μία από τις πιο δυναμικές, αληθινές και πρωτοπόρες μορφές παρέμβασης στο δημόσιο αστικό τοπίο.Σήμερα το graffiti προχωράει και εξελίσσεται μέσα από τις καλλιτεχνικές αναζητήσεις των νέων του δημιουργών, με νέες μορφές και τεχνικές ( stencil, αυτοκόλλητα, πόστερ, κεραμικά- σφραγίδες κ.λπ.). Αυξάνουν ολοένα και περισσότερο οι εικαστικές παρεμβάσεις με εντυπωσιακές σε όγκο και αισθητική τοιχογραφίες, η δημιουργία εικαστικών εκθέσεων μεμονωμένων καλλιτεχνών αλλά και ομάδων, η δημιουργία μη κυβερνητικών οργανώσεων που προσπαθούν έντεχνα να προκαλέσουν το ενδιαφέρον του κοινού για το graffiti κ.λπ. Ταυτόχρονα, οι διαφημιστικές εταιρείες και τα προϊόντα έχουν οικειοποιηθεί το Graffiti, εντάσσοντάς το σε ενέργειες προώθησης προϊόντων, με την ταυτόχρονη εμπλοκή επώνυμων writers.Το πιο σημαντικό όμως είναι ότι οι νέοι writers συνειδητοποιούν την αξία και τη δύναμη που δίνει η έκφραση - παρέμβαση στον δρόμο, εκεί όπου πάντα θα αποτυπώνονται οι επιθυμίες και οι ιδέες, έξω από οποιαδήποτε φόρμουλα και σύστημα.Το graffiti αναζητεί και σήμερα τη θέση του. Eχει τα δικά του όπλα, έχει τη διάθεση και τους δημιουργούς του, έχει την προϊστορία και τα πιστεύω του. Και έτσι με αυτά τα όπλα συνεχίζει να γκρεμίζει τους «τοίχους» ζωγραφίζοντάς τους.